Laudatio Urbain Servranckx - serendipiteit

Ik schreef het eerder al op mijn blog: humoristen zijn de bewakers van de democratie. Wat niet lachend gezegd kan worden is de waarheid niet. En in totalitaire regimes zijn de eersten die men laat verdwijnen, nog voor de intellectuelen en de professoren, de mensen die de satire verzorgen. Want veel luider dan het mooiste genuanceerde betoog voor democratie, spreken zij de taal van de alledaagse mens, die kinderen en zorgen heeft. Een complexe werkelijkheid kunnen vatten in één volzin die confronteert en relativeert tegelijk, dat is het uitzonderlijk talent van Urbanus.

Van op deze blog wil ik Urbanus dan ook hartelijk proficiat wensen mijn zijn Prijs voor de Vrijheid, uitgereikt door Nova Civitas. Hoewel deze neo-liberale denktank niet mijn volledige sympathie wegdraagt (vooral niet op het economische vlak) is hun pleidooi voor de absolute vrijheid van meningsuiting bewonderenswaardig. Eerder wonnen ook al jounalist Derk-Jan Eppinck (2006) en professor Matthias Storme (2004) deze bewonderenswaardige prijs.

Enkele treffende quotes van Urbanus, gesprokkeld via het net, met enige commentaar van ondergetekende:

,,Ik zeg al jaren dat het sterkste wapen van links een stempel met een hakenkruis is. Die drukken ze op het voorhoofd van iedereen die niet in linkse hoek zit, waardoor al die mensen de reflex krijgen: oei, daar zal ik maar beter over zwijgen . Daar kan ik niet tegen.''

,,Dan hoor ik op het nieuws: dit jaar achtduizend allochtonen minder . Wat blijkt? Dat ze er achtduizend Belg hebben gemaakt. Van mij mag iedereen Belg worden, maar zeg de waarheid.''

,,In stripverhalen moet je ook al opletten met allochtonen. Als ik een neger met dikke lippen teken, ben ik een racist. Teken ik diezelfde neger met een dikke fluit, dan ben ik zijn kameraad.''

Het Nieuwsblad, Urbanus praat over sex-appeal, gezinsgeluk en zijn imago van 'rechtse rakker', 16/12/2006

Voorgaande citaten zijn voor mij - u gelooft het niet - ontroerend. Ik word diep bewogen door mensen die opkomen voor de vrije meningsuiting én er tegelijkertijd in slagen de burger te bevrijden van de aanhoudende culpabilisering die de media - die voor 80 % door links beheerst wordt - ons willen aanpraten. Ben ik dan rechts? Helemaal niet! Ik vind dat in het voorbije deccenium gigantische sprongen voorwaarts gemaakt zijn in het ethisch debat: een regeling voor euthanasie, abortus, het homohuwelijk, ik vind het verworvendheden van een maatschappij die kan omgaan met diversiteit. En ook binnen de Vlaamse Beweging neem ik eerder een linkse positie in.

Maar betekent dat dat ik geen kritiek meer mag hebben op de zelfgenoegzaamheid van zowel links als rechts? Aan het feit dat ik - gewapend met toch een zekere culturele achtergrond - mij niet kan vinden in het elitaire, arty-farty programma van de Vooruit? Aan het feit dat daar eigenlijk helemaal geen volksmensen meer komen, maar dandy bitches op zoek naar de zoveelste relatie zonder verplichtingen? Opgehoopt wannabe schrijverspotentieel dat de konten komt likken van de cultuurpausen van deze wereld? Stadsdichters en gelegenheidspoëten? Mijn voeten! In de laatste twintig jaar is in Vlaanderen niets meer geschreven dat over honderd jaar nog waarde kan hebben. En bij onze noorderburen is het ook al niet veel soeps. Als er in Nederland al eens iets gepubliceerd wordt dat de moeite waard is, dan komt het van een jood, de culturele kompassen van onze tijd.

Is Dimitri Verhulst dan een slechte schrijver? Bijlange niet. Hij kan een onderhoudend boek maken, rake typeringen, een mooi plot zelfs. Idem dito voor Tom Naegels en consoorten. Maar is het wereldliteratuur? Nee, hoegenaamd niet. Leg daar een Gerard Walschap met zijn Houtekiet naast, of een Willem Elsschot met Lijmen/Het Been (of beter nog Villa Des Roses) en dan weet je wat ik bedoel. Waarom won Hugo Claus nooit de nobelprijs Literatuur? Antwoord: omdat hij te slecht is. Eerlijk waar. Maar wie merkt dat? Niemand, omdat de wereld van de literatuur een gesloten clubje is, dat zichzelf moeilijker voordoet dan het in werkelijkheid is.

Dit is wat Harry Mulisch in zijn meesterwerk "De ontdekking van de hemel" omschrijft als de Gouden Muur: mensen denken dat elites een ernorme wijsheid bezitten waar zij niet aan kunnen tippen, maar dat is slechts schijn: die elites gebruiken een taal die zij niet kúnnen begrijpen, een taal die zij niet mógen begrijpen, een taal die eigenlijk een meta-taal is: hou je erbuiten. Een geïnteresseerde kijkt vol ontzag tegen die Gouden Muur aan waarachter alles prachtig, maar te moeilijk is, want van een - zogezegd - hogere orde. Al gauw snapt hij of zij niets meer van de culturele wereld om zich heen. Het boek Inkt, in de serie Kapitale Stukken van Gerrit Komrij bevat een prachtstukje over de heraanleg van het museumplein in Amsterdam, dat oerlelijk is, maar waar de architect van beweerde dat de huizen "met elkaar spraken". Dit om zijn afzichtelijke ontwerp van de uitbreiding van het Van Gogh-museum te verantwoorden. Komrij maakte er brandhout van. Zo'n mensen hebben we nodig! Na Buffy The Vampire Slayer, Komrij The Profet Slayer.

Dit is waarom ik zo van de liberale filosoof Karl Popper hou: hij was de eerste die de verdediging van de open samenleving zo kon uitleggen. Niet de perverse verkrachting daarvan door de gespindoctorde Open-VLD, maar het filosofische argument dat een samenleving pas vrij kan zijn als de toegang tot haar machtsstructuren ook vrij is. In de culturele sector zie ik ook parrallelen. Hoe kun je met iemand als Tom Lanoye over literatuur gaan discussiëren, als de toegangspoorten tot het forum vooraf afgesloten zijn? En daarmee bedoel ik de taal die men hanteert. Ik hoorde Tom Lanoye al meermaals orateren op Radio 1 over zijn laatste productie, en eerlijk waar, met elke intelligente cel die mijn hersenen bevatten - en door mijn liefde voor trappisten komt daar al wat sleet op - kon ik hem niet volgen. Dát is waar ik problemen mee heb: de inflatie aan valse profeten.

Is dit hoogmoed van mijn kant? Wie ben ik om hen te gaan beoordelen? Wel, ik ben iemand die nog gelooft dat er universele standaarden van kwaliteit zijn, tegen het postmodernisme, het nihilisme, het "contingentisme" in. Een goed schrijver is iemand die een diepmenselijke ervaring treffend kan verwoorden, iets kan schrijven wat zo treffend is dat men er stil van wordt. Niet "haar gewrichten waren als jonge katten", wat uiteraard heel mooi is, maar wat Claus ook verengt tot wat hij is: een uitmelker van het seksuele Oedipus-complex. Zelfde vaststelling met Tom Lanoye, die niet slecht schrijft, maar eigenlijk leeft van zijn thema: homofilie. De volledige beschrijving in Kartonnen Dozen van zijn masturbatietechnieken "na verloop van tijd kom je gewoon, zonder je piemel nog aan te raken, gewoon door je billen op te spannen" kan misschien gewaardeerd worden als een zoveelste verlegging van de grens of zelfs als een pornografisch werk voor onzekere pubers die nog uit de spreekwoordelijke kast moeten komen, maar is het van literaire waarde - dat wil zeggen, het woord om het woord? Nee, nee, nee, drie maal nee.

De verdediging van Claus kan nog enigzins aangevoerd worden omdat hij met zijn thematiek volledig past in zijn tijdsvak: dat van de aanval op gevestigde vrome waarden zoals het bevoogdende en paternalistisch kerkelijk instituut. "Kut" roepen in een kerk gold in die tijd als de hoogste culturele expressie die er was. Het verleggen van de grenzen, keer op keer, het doorbreken van de standaarden, Duchamps met zijn urinoir, allemaal heel louterend. Geen academie meer, geen codes te respecteren, tot daar aan toe. De morele ontreddering na het nazisme enzo, allemaal begrijpelijk, laat de kunstenaars maar even twijfelen, zichzelf bevragen, op zoek gaan naar nieuwe morele standaarden. Maar ooit moet dat stoppen, kunst is geen vrijhaven voor nitwits en tijdsverspillers.

Voor Lanoye zijn er dus geen verzachtende omstandigheden meer. Die stoot op het punt waar een cultureel patroon zichzelf recycleert. Net wanneer je moet op zoek gaan naar nieuwe fundamenten, doorbreek je nog maar eens de bestaande standaarden, die al lang doorbroken zíjn. Maar wat daarna? Wat als elk monument gesloopt is, elke regel overtreden, alle culturele codes doorbroken zijn? Wat als alle zuilen met hesp behangen zijn? Plafonds met kevers? Gebouwen met wikkeldoek? Wat dan? Wel, dan is het doorbreken van de codes zélf de nieuwe code geworden. En waar staan we dan?

Nergens, de ondergrond is weg. Dan valt men terug in een cultuurloze bodemloze put: in zijn val ziet men de klassieken passeren die vanop een richel van die put bruggen gebouwd hebben. Culturele bruggen, die net de contingentie probeerden te overstijgen, op basis van de wetenschap dat in de ene polis de verhouding tussen omtrek van een cirkel en zijn middellijn niet anders is dan in de andere polis. Op basis van Plato, die met zijn ideeënwereld probeerde de particulariteit van gedachten te overstijgen, hét paard te vinden in plaats van 'een' paard. Op basis van Cicero, die met zijn werken over de retorica een algemene standaard voor het afmeten van welsprekendheid probeerde op te bouwen.

Op basis van al die deelaspecten, de wetenschap en de kunst, het beeldhouwwerk en de astronomie, de filosofie en de retorica, konden meer en meer culturele bruggen gebouwd worden, van richel tot richel, in een spiraal naast elkaar, zo het gevaar bezwerend van de diepe banaliteit die vanuit de diepte naar ons gaapt. Bouwen en verbouwen, tot de volledige ruimte van die cultuurloze put bijna volledig overspannen kon worden. Enkel op sommige plaatsen bleven nog gaten over, noodzakelijk om ons te herinneren aan de fragiliteit van wat opgebouwd is. En net die gaten worden door onze culturele elite verheerlijkt, als referentie voorgesteld. Ga naar Watou, luister, kijk, zie, en kom mij dan eerlijk vertellen of je er nog iets van snapt. Ik niet, en dat geef ik eerlijk toe!

De klassieken zijn dan misschien wel stille ruïnes, maar die stáán er tenminste nog. Onze nieuwe cultuurproducten zijn als plastic designmeubels, heel "flashy" en "stylish", maar met een zeer korte levensduur: hun 'verbrandingstijd' in het licht van de eeuwigheid is maar van een fractie van die van een Ionische zuil. Ik word melancholisch van een figuur als Inspector Morse, overgetypeerd natuurlijk, maar prachtig vertolkt door een magistrale John Thaw die in de gangen van het Oxford-college ... de tijd ruikt. De tijd van positivistische wetenschap, hoe overmoedig die ook was. De tijd waarin de werkelijkheid voor het grijpen lag, er nog zekerheden waren. De tijd "when the postman rang twice". Een tijd waarin het relatieve, het contingente, het nihilistische, het postmodernistische verdwijnpunt niet als referentie gezien werd, maar als die afgrond. De relativiteit der dingen werd een tijdlang verheerlijkt, alles leek daarop te wijzen, Einstein voorop. New Age, Sci-Fi, the truth is out there. Dat heeft allemaal zijn verdienste gehad, maar nu is het tijd om verder te kijken. Er zijn immers nieuwe thema's aan de horizon verschenen.

Nu de destructie van onze eigen culturele gegevenheid (Darstellung zo u wil) bijna voltooid is, staan we tegenover een andere cultuur die veel dominanter geworden is dan onze eigen traditie: het islamisme. Ik zeg bewust niet de Islam, omdat ik van mening ben dat godsdienst een vrijheid is die elk individu moet kunnen bezitten. Bouw maar moskeëen, doe de Hadj, dood een schaap. Mij niet gelaten? Toch wel. Er is namelijk een essentieel conflict dat we niet langer uit de weg kunnen gaan: dat is dat onze geseculariseerde Europese beschaving niet "backward compatible" is met het islamisme. (nogmaals, niet islam, maar het politiek islamisme).

Ook ik stel mij filosofische vragen bij het lineair vooruitgangsdenken dat sinds de Franse Revolutie definitief de bovenhand gehaald heeft op het cyclische tijdsdenken in terugkerende patronen (bv: het kerkelijk jaar), maar mogen we even veronderstellen dat maatschappijen en dus ook religies wel degelijk een dialectisch proces doormaken van theses en antitheses dat, laverend door de tijd, vanop een afstand toch lineair te beschouwen valt? Mogen we even alle contingentie-thesen, het nihilisme dat geen enkele waarheid aanvaardt, het postmodernisme waarin alles moreel gelijkwaardig is, achterwege laten? Dan rest maar één vaststelling meer: 628. Zeshonderdachtentwintig. Zes honderd acht en twintig. Dat is het jaar - in ónze tijdrekening - waar Mohammad naar Mekka ging.

De opmerking tussen gedachtestreepjes in de vorige zin zou eigenlijk in kapitalen moeten staan, want ze is de essentie van ons probleem: die mensen leven in een andere tijd. Letterlijk. 2008 min 628 is 1380. Waar stonden wij op het einde van de 14e eeuw in Europa? Net vóór de Renaissance. (Ik hoor u al komen, die vergelijking gaat niet op, we passen Europese structuren toe op niet-Europese fenomenen, maar laat mij nog even, nog even maar). Tegenwoordig wil elke wetenschapper zijn eigen paradigma bedenken, een hoofdrol spelen in zijn eigen filmpje, maar volgens mij zijn er in de hele Europese geschiedenis maar twee grote paradigmaverschuivingen (een verschuiving van ons complete wereldbeeld, dank u Kuhn, weeral een jood) geweest: de definitieve verschuiving van het theocentrisme naar het antropocentrisme in de 15e eeuw en een definitieve verschuiving van het religieus dogmatisme naar het rationalisme in de 18e eeuw. En net die twee paradigmaverschuivingen heeft het islamisme nog niet meegemaakt: het denken van islamisten is nog compleet theocentrisch en de legitimering van recht en orde spruit voort uit religieuze dogma's.

De Europese geschiedenis biedt interessante perspectieven om een aantal gemoedsgesteldheden te gaan verklaren die wij vandaag terugvinden in het politiek islamisme. Het volstaat te kijken naar wat wij Europeanen deden in de vergelijkbare tijdrekening. Wat deden wij in de 14e, 15e en 16e Eeuw?

Hoe keken we tegenover onze eigen godsdienst aan? Als een superieure waarheid, die overal moest verkondigd worden. De wereld koloniseren en de 'natives' het juiste geloof gaan brengen was een morele taak. Wat is het verschil met de Jihad? Net zoals wij dachten dat onze cultuur superieur was en wij anderen moesten onderwerpen, net op die manier kijkt het politiek islamisme tegen ons aan: slay the infidels. Onderwerp hen. 'Islam' betekent niet voor niets 'onderwerping'. Johan Sanctorum beschreef in zijn laatste column bovendien prachtig wat het belang daarbij is van iets wat wij niet meer naar waarde schatten: grond, land, territorialiteit. De verovering van grond komt bij geen enkele West-Europese leider nog als nuttig of wenselijk over, bij de leiders van het politiek islamisme wel. Territorium is voor hen niet enkel een praktisch element, grond is ook een symbolisch teken van de installatie van een nieuwe cultuur. De Ka'aba in Mekka dat een symbool was van religieus polytheïsme werd bijvoorbeeld veroverd door het islamisme, en elke moskee die in Europa gebouwd wordt, zien zij niet als een louter burgerlijk gebedshuis, maar als de voorhoede van de installatie van een islamitische cultuur, sharia incluis. Is daarmee elke islamiet een fundamentele moslim? Helemaal niet, maar de religieuze superstructuur heeft naast religieuze ook wereldlijke ambities

Hoe gedroeg een kerkvorst zich immers in die tijd? Als een wereldlijke vorst, met net dat ietsje meer gezag. De pauselijke staten in Italië combineerden religieus gezag met wereldlijke aspiraties, niet enkel in eigen land maar ook in het 'buitenland': het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie was daar een treffend voorbeeld van. Pausen waren niet enkel king, maar ook 'kingmaker'. Wat is het verschil met de autoriteit van de Ayatollahs in Iran? Met de sjeiks in Saoedie-Arabië? Met de Moefties in Syrië? Allen hebben zij ofwel gigantische invloed op de wereldlijke leiders of verenigen zelf politieke en religieuze mandaten in hun eigen persoon. Ook de leiders van Hamas zijn daar een mooi voorbeeld van.

Of hoe behandelden wij de vrouw in die tijd? Als een teken van onkuisheid en verderf, gecombineerd met een laat-middeleeuwse hoofse aanbidding. Wat is het verschil met de houding van het islamisme tegenover de vrouw? Net zoals wij mooie jonge, verleidelijke vrouwen in de 15e- 16e Eeuw verbrandden als heksen op de brandstapel, omdat we er seksueel geen weg mee konden, wordt clitoridectomie nog steeds wijdverbreid toegepast om de onkuisheid van genot tegen te gaan (beleef je dat niet met twee?), worden vrouwen gestenigd omdat ze hun man bedrogen hebben (ben je daarvoor niet met twee?) en is de juridische positie van een kat nog sterker dan die van een vrouw (katten mogen gaan waar ze willen en alleen buiten). Lof en dank aan Ann Van Elsen, die weigerde naar Nigeria te vertrekken voor de Miss World verkiezing omdat de rechten van de vrouw er niet gerespecteerd werden. Er zijn nog babes met hersens, beste lezer.

Maar laat ons verder gaan. Hoe behandelden wij gematigde katholieken in die tijd? Als ongelovigen. Niet eens als slechte gelovigen, nee, als ONgelovigen. De Katharen in Zuid-Frankrijk, die op vele vlakken een diepere religieuze beleving hadden dan de Rooms-Katholieken werden vervolgd tot in het diepste dalen van de Languedoc. Wat is het verschil met het uitmoorden van soennieten en sjieten onder elkaar? Elke religieuze factie beweert De Waarheid te bezitten en beschouwt de anderen als ongelovigen. Zo is elke zelfkritiek meteen onmogelijk, want wie het geloof aanvalt, trekt de autoriteit van Allah in twijfel en is de facto meteen een ONgelovige. De categorie van de twijfelende gelovige bestaat gewoonweg niet.

Welke taal sprak de katholieke kerk met het volk? Een taal die niemand van het gewone volk nog sprak, het Latijn. Wat is het verschil met het Arabisch van de Qur'an? Die is opgesteld in een taal (het Foesha-arabisch) die niemand spreekt. Het Standaard Modern Arabisch lijkt er maar met mondjesmaat op, en zelfs die taal wordt in feite nergens gesproken. Met het Egyptisch dialect kom je nog het verst van al, doordat van de Egyptische filmindustrie van de jaren '70 een ongekende culturele invloed uitging. Wat men in de novietenscholen deed van de kloosterordes in de late middeleeuwen doet men vandaag in de Koranscholen. Dezelfde ongeletterdheid van de late middeleeuwse bevolking vinden we in de islamitische landen ook vandaag de dag nog terug.

En ach, er zijn nog zoveel paralellen te trekken: het onderscheid tussen slaaf en meester dat pas láát na de verklaring van de rechten van de mens écht verdween, terwijl in Saoedie-Arabië slavernij nog common practice is, het verhaal dat mij nu te boven komt van een Kroatische soldaat die me vertelde hoe hij in de oorlog met de Bosniërs een gewonde vijandelijke islamiet die geïsoleerd geraakt was, probeerde te verzorgen, hoe die dat helemaal niet wou, omdat de schande verzorgd te worden door de vijand in het gelaat van Allah te groot was. Zijn commandant kwam bij hem, schoot de islamiet een kogel door het hoofd en legde aan de onervaren soldaat uit dat dit de grootste eer was die een islamitisch strijder kon gegeven worden: gedood worden voor zijn geloof. Het zijn maar enkele bedenkingen, enkele aanrakingen, een paar ... tipjes van de sluier. Excuseer. Dat was er misschien over.

NEE! Dat was er niet over. Geen censuur. Want wat is erger dan censuur? ZELFCENSUUR. We voelen ons schuldig omdat we lachen met Mohammed-cartoons, om een ander niet te beledigen. Maar heeft u er al eens over nagedacht dat 'het zich beledigd voelen' dan eigenlijk een wapen wordt om elke kritiek onmogelijk te maken? Of zijn we vergeten wat voor een rel "Bakske vol met stro" in 1979 al teweeg bracht? De katholieke overheden stonden toen op hun achterste poten, maar links in Vlaanderen jubelde: de volkse secularisatie was eindelijk ingezet. Dertig jaar later doet Urbanus net hetzelfde met de Islam, en nu is hij een rechtse zak. De hypocrisie van links, dát is wat mij persoonlijk stoort.

Ben ik nu een rechtse zak? Denkt u dat? Ga uw gang, het kan mij geen barst schelen. Ik zeg alleen hetzelfde wat men dertig jaar geleden over de katholieke kerk zei: een geloof dat de absolute waarheid poneert en geen falsificatie toelaat (dat is: de loutere mogelijkheid om de geponeerde "kennis" te toetsen aan de empirie, los van elk religieus dogma als daar zijn "Gods wegen zijn ondoorgrondelijk") is totalitair en moet bestreden worden. Bestreden in die zin, dat men ze moet terugdringen tot de privé-beleving, en geen aanspraak meer mag laten maken op de totale inrichting van het publieke leven.

De vrijzinnige gemeenschap en al wat zich links noemde in ons land heeft deccenialang gestreden om dat te bekomen inzake het katholieke geloof (kruisbeelden weg uit openbare gebouwen, promotie van het gemeenschapsonderwijs, een algemene culturele hetze tegen alles wat katholiek was), maar nu zijn ze de eersten om een nieuwe, in vergelijking nog veel totalitairdere (totalitairdere is geen goed Nederlands) godsdienst te omarmen: Mieke Vogels verschijnt in het Vlaams Parlement met een sluier en de multi-culturele (multi? werkelijk) bobo's krijgen hun schoenen niet snel genoeg uitgeschopt om de moskee binnen te gaan. Het mag, het mag allemaal, maar wees alstublief consequent.

Serendipiteit. Het talent om te vinden wat men niet zoekt. Dat is misschien de beste samenvatting van dit stukje. Ik was begonnen met een laudatio aan Urbain Servranckx, en dwaalde gaandeweg af naar de culturele winterslaap waar Vlaanderen, maar eigenlijk heel West-Europa zich in bevindt.

En nu ben ik moe. Leeg. Ik ga een wandeling maken. Naar de Kemmelberg. Waar tussen vage, abstracte avondluchten een boom nog absoluut een boom kan zijn.

Beste groeten en een inspirerend nieuw jaar gewenst.

Brecht Arnaert